Kościół parafialny pw. św. Marcina w Krzeszowicach

Krzeszowicka świątynia położona jest pomiędzy rynkiem miasta a pałacem Potockich, w otoczeniu drzew pobliskich parków: zdrojowego i miejskiego.

Początki parafii w Krzeszowicach sięgają XV w., a przypuszczalnie już w 1337 r. istniał tutaj kościół. Jan Długosz w Liber beneficiorum (ok. 1480) podaje, iż w 2. połowie XV w. znajdował się w Krzeszowicach drewniany kościół pod wezwaniem św. Marcina, a także folwark plebański. Świątynia służyła wiernym kilkaset lat, przechodząc kolejne remonty i rozbudowy. W roku 1829 została rozebrana, by na jej miejscu można było wznieść nowy kościół.

W 1816 r. Krzeszowice odziedziczył po swej babce Izabelli Lubomirskiej Artur Potocki, oficer i adiutant ks. Józefa Poniatowskiego. Przeniósł się on tutaj z Łańcuta na stałe, dając początek krzeszowickiej linii Potockich. Wraz z planami nowego pałacu powstał także projekt świątyni. Na zamówienie Potockiego szkice pałacu i kościoła wykonali w 1819 r. francuscy architekci Charles Percier i P.F.L. Fontaine. Jednak oba te projekty nie zostały zrealizowane, być może były zbyt kosztowne.

Kolejne plany zamówił Potocki za pośrednictwem Atanazego Raczyńskiego u słynnego niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkla. Zapoznał się on z planami architektów francuskich oraz z pomiarami zdjętymi w terenie przez swego ucznia, Ludwika Persiusa, i na tej podstawie, nie zmieniając radykalnie planu budowli stworzył zupełnie nową wizję świątyni. Szkic był gotów w 1823 r. Przewidywał dwupoziomowy kościół z podziemną kondygnacją przeznaczoną na mauzoleum rodu Potockich, w którą wkomponowana była przepływająca nieopodal Krzeszówka.

Budowę świątyni rozpoczęto w 1832 r., już według zmienionego przez Schinkla projektu: zrezygnowano z części podziemnej i skrócono kościół o jedno przęsło. Wkrótce jednak przerwano i te prace, gdyż zmarł Artur Potocki. Żona Zofia z Branickich skierowała całą swoją uwagę na przebudowę kaplicy Padniewskich przy katedrze wawelskiej na kaplicę grobową Potockich. Dopiero w 1840 r. prace wznowiono, a prowadził je niemiecki budowniczy Hoffbauer. Kościół poświęcono w 1844 r., lecz prace przy wyposażaniu jego wnętrza trwały do 1872 r.

Świątynia ta, jak twierdzą historycy architektury, jest jedną z najbardziej udanych w całej twórczości Schinkla. Wzniesiona została z cegły, na planie krzyża łacińskiego o krótkich ramionach mieszczących kaplice boczne, nad którymi znajdują się wieże. Ściany boczne przecinają wysokie, ostrołukowe okna wypełnione witrażami. Oryginalną i najbardziej interesującą częścią kościoła jest fasada obłożona precyzyjnie dopasowanymi płytami piaskowca. Wejście prowadzi przez potrójny ostrołukowy portyk. Nad nim znajdują się rzeźby czterech Ewangelistów, wykonane przez Ferdynanda Kuhna. Znaczny fragment górnej części fasady zajmuje okrągłe okno – rozeta – w dekoracyjnym obramieniu. Fasada zwieńczona jest szczytem z balustradą i wieżyczkami w narożach; pośrodku znajduje się rzeźba św. Michała Archanioła. Ważnymi elementami wystroju fasady są umieszczone po jej bokach herby fundatorów: Pilawa Potockich i Korczak Branickich.

Wnętrze wyposażone jest wieloma cennymi, wartymi uwagi dziełami sztuki. Tuż przy wejściu, w przedsionku wmurowane są trzy płaskorzeźby autorstwa Karola Ceptowskiego, ucznia duńskiego rzeźbiarza Bertela Thordvaldsena: Boże Narodzenie, Ukrzyżowanie i Wniebowstąpienie. W ołtarzu głównym umieszczono obraz włoskiego malarza Santi di Tito z 1596 r. przedstawiający Pokłon Trzech Króli, zakupiony przez Artura Potockiego w 1832 r. Również obraz w ołtarzu bocznym, w kaplicy po prawej stronie jest związany z Potockimi. Namalowany przez Leopolda Kupelwiesera przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem, siedzącą na tronie w otoczeniu świętych i aniołów. U Jej stóp klęczą fundatorzy świątyni –Zofia i Artur Potoccy. Interesujący jest też marmurowy nagrobek Sebastiana Lubomirskiego z leżącą postacią rycerza, znaleziony w jednym z krakowskich pałaców w połowie XIX w. i wmurowany w ścianę kaplicy. W kaplicy po lewej stronie, poświęconej Patronowi kościoła, znajduje się obraz przedstawiający św. Marcina oddającego połowę swojego płaszcza żebrakowi. W ścianę kaplicy wmurowano na zakończenie renowacji wnętrza świątyni w 2002 r. kamień pochodzący z grobu św. Marcina w Tours.

Tekst: B. Sanocka (2009)

Kościół parafialny pw. św. Marcina w Krzeszowicach

Krzeszowice : miasto i gmina bez tajemnic : przewodnik 2010 – 2011
Autor : teksty : Archiwum Urzędu Miejskiego
Wydawnictwo : Wydawnictwo „Omega” : Kraków, wydanie II, s. 108 :  il. (w tym kolor.) ; 21 cm
Miejsce wydania : Kraków, 2009

Ziemia krzeszowicka na starych kartach pocztowych 1898-1941 / [zred. i oprac. na podst. zbiorów własnych Andrzej Nąckiewicz]
Autor : [zred. i oprac. na podst. zbiorów własnych Andrzej Nąckiewicz]
Wydawnictwo : Krzeszowice : Zarząd Miejski, Firma Handlowa „Jago”, zaprojektował i przygotował do druku Roman Nawrocki, druk : Luxart : Wola Filipowska,  wydanie pierwsze, 116 s. : il. (w tym kolor.) ; 21 cm
Miejsce wydania : [Krzeszowice], [2006 ?]

Krzeszowice. Dolinki Podkrakowskie. Historia, krajobrazy, przyroda
Autor: Anna Kubajak
Wydawnictwo: Wydawnictwo „Kubajak”: Krzeszowice, druk: Colonel: Kraków
Miejsce wydania: Kraków, 2003

Karl Frierdrich Schinkel i Polacy (7 IX-25 X 1987 Warszawa). (Kronika)
Autor: Tadeusz S. Jaroszewski
Publikowany: Biuletyn Historii Sztuki, Warszawa 1987, Rok XLIX, nr 3-4, s. 422-428, wydawca: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki

Krajobraz kulturowy Polski : Województwo Małopolskie
Red.: Janusz Bogdanowski
Wydawnictwo : Stowarzyszenie „Kultura i Natura” im. Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Wydawnictwo VADEMECUM, druk: Drukarnia Skleniarz, 240 s., [8] s. tabl., [1] k. mapa luz. : il. ; 23 cm. – (Biblioteka Stowarzyszenia „Kultura i Natura” ; t. 1)
Miejsce wydania : Kraków, Warszawa, 2001

Uzdrowisko Krzeszowice i okolice
Autor : Jan Zalitacz
Wydawnictwo :  [s. n.], przygotowanie do druku : Fabiola Rybowicz, Dorota Zalitacz, Kraków: Drukarnia Narodowa, 181, [3] s. : il. kolor. ; 21 cm
Miejsce wydania : Chrzanów, 2006

Ziemia chrzanowska i Jaworzno. Monografia
Red.: Kazimierz Szwajca, układ graficzny i rysunki Włodzimierz Buczek
Wydawnictwo: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej w Krakowie, Wydawnictwo Artystyczno– Graficzne
Miejsce wydania: Kraków, 1967

Krzeszowice i okolice : przewodnik turystyczny
Autor : Julian Zinkow
Wydawnictwo : Urząd Miasta i Gminy w Krzeszowicach,  Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krzeszowickiej, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 110, [1] s. : mapy, rys. ; 21 cm
Miejsce wydania : Warszawa, Kraków, 1988

Atlas zabytków architektury w Polsce
Autor: Hanna Faryna-Paszkiewicz, Małgorzata Milanowska, Robert Pasieczny
Wydawnictwo: PWN
Miejsce wydania: Warszawa, 2001

Sztuka sakralna
Autor: Marian Kornecki
Wydawnictwo: Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w Krakowie (Seria: Natura i Kultura w Krajobrazie Jury)
Miejsce wydania: Kraków, 1993

Sztuka Krakowa
Autor : Tadeusz Dobrowolski
Wydawnictwo : Wydawnictwo Literackie, wyd. V, (red.) Władysław Leśniewski
Miejsce wydania : Kraków, 1978

Kraków i okolice : przewodnik
Autor : Leszek Ludwikowski
Wydawnictwo :  „ Sport i Turystyka” ; [oprac. kartogr. Henryka Całkowa, Janusz Szewczuk (mapa załącznik)]. – Wyd. 3 uzup. – 219, [1] s., [1] k. pl. kolor. ; 19 cm
Miejsce wydania : Warszawa, 1991

Drewniana architektura sakralna Karpat polskich i jej prezentacja w skansenach Polski południowej
Autor: Zygmunt Lewczuk
Publikowany: Zeszyty sądecko- spiskie, T.1 , wyd. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, Nowy Sącz, 2006, s. 114-119

Zabytki na trasach turystycznych województwa krakowskiego
Red. : Janusz Smólski
Wydawnictwo : Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa – Książka – Ruch”, [120] s., [1] k. tabl. złoż : fot., il., mapa ; 30 cm
Miejsce wydania : Kraków, 1975

O siedzibach neogotyckich w Polsce
Autor: Tadeusz Stefan Jaroszewski
Wydawnictwo: Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Miejsce wydania: Warszawa, 1981

Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa
Autor: Józef Łepkowski
Wydawnictwo: Druk. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Księgarnia G. Gebethnera i R. Wolffa
Miejsce wydania: Warszawa, 1863

Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem : monografia historyczno- geograficzna
Autor : Stanisław Polaczek
Wydawnictwo : nakładem Wydziału Rady Powiatowej Chrzanowskiej, – wyd. 2 rozszerz. – Chrzanów : Rada Powiatowa Chrzanów,  307, [1] s. ; 30 cm
Miejsce wydania : Chrzanów, 1914
Wersja cyfrowa publikacji : Małopolska Biblioteka Cyfrowa

Leksykon miast województwa małopolskiego
Autor : Paweł Kutaś,  Jerzy Leśniak
Wydawnictwo :  PROMO. – 235 s. : il. kolor. ; 30 cm
Miejsce wydania : Kraków, 2007

Sztuka Ziemi Krakowskiej
Autor : Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki
Wydawnictwo : Wydawnictwo Literackie, 743, [1] s. : il. ; 25 cm
Miejsce wydania : Kraków, 1982

MAŁOPOLSKI INSTYTUT KULTURY W KRAKOWIE, ul. 28 Lipca 1943 17c, 30-233 Kraków, tel.: +48 12 422 18 84, 631 30 70, 631 31 75, NIP: 675 000 44 88 | Projekt i wykonanie | Polityka prywatności