Na pograniczu ziemi krakowskiej i Śląska, po prawej stronie Wisły, znajduje się wieś Spytkowice. Wymieniona w dokumentach w 1228 r., należała od 1315 r. do księstwa oświęcimskiego, a od 1445 r. do księstwa zatorskiego. W 1488 r. została sprzedana Piotrowi Myszkowskiemu, którego syn, Wawrzyniec, w 1. poł. XVI w. przebudował tutejszy zamek w stylu gotycko-renesansowym. Rozbudowany przez Szyszkowskich (1622-1643), stał się okazałą rezydencją wczesnobarokową. Przebudowę zamku dokończył Łukasz Opaliński, który przejął go po Szyszkowskich. W okolicy zamku znajdowało się wówczas wiele stawów rybnych, będących źródłem sporych dochodów. Dzięki nim Mikołaj Myszkowski, syn Wawrzyńca, był w poł. XVI w. jednym z najbogatszych ludzi w Królestwie.

ZAMEK W SPYTKOWICACH, fot. M. Klag (MIK, 2005) CC BY SA 3.0

Od XVIII w. właściciele zmieniali się często, ale nie zamieszkiwali zamku. Od połowy XIX w. Spytkowice należały do Potockich; ówczesny dzierżawca, Michał Naimski, doprowadził do rozkwitu spytkowickie stawy. Zniszczonego w czasie II wojny światowej majątku zrzekli się Potoccy na rzecz Skarbu Państwa, a ten przekazał go Naczelnej Dyrekcji Archiwów. Dzięki generalnemu remontowi i rozbudowie w latach 90. zamek został przystosowany do obecnej funkcji: mieści się tutaj siedziba Ekspozytury Archiwum Państwowego w Krakowie.

Zwrócony frontem na południe zamek jest murowanym i tynkowanym budynkiem o trzech skrzydłach ujmujących prostokątny dziedziniec. Elewację frontową flankują narożne, kwadratowe wieże. Posadowiony na głębokich, częściowo sklepionych piwnicach zamek wzniesiono głównie z cegły. W najstarszych częściach skrzydła frontowego widoczne są fragmenty kamiennego muru, pozostawione bez tynku. Piętrowe skrzydła nakrywają wysokie, dwuspadowe dachy, mieszczące użytkowe poddasze.

Na osi wejścia prowadzącego przez portal z herbem Szyszkowskich (Ostoja) znajduje się sień główna. Sale w układzie jednotraktowym skomunikowane są galerią obiegającą od wewnątrz dziedziniec. We wnętrzach zachowały się wspaniałe, kamienne portale: od późnogotyckiego w południowo-wschodnim narożniku zamku, poprzez renesansowe aż do barokowych z herbem Ostoja.

Ekspozytura w Spytkowicach rozpoczęła działalność w 1995 r. i jest głównym magazynem archiwów krakowskich. Znajdują się tu m.in. akta Urzędu Miasta Krakowa z okresu od połowy XIX w. do 1945 r., zespół metryk parafii krakowskich z okresu od 1798 r. do końca XIX w. i dokumenty starostw powiatowych z okresu międzywojennego. Obecnie zgromadzonych jest tutaj łącznie dziewięć kilometrów bieżących akt, uporządkowanych w ok. 500 zespołów.

Tekst: B. Sanocka (2008)